«بسم الله الرحمن الرحیم هست کلید در گنج حکیم»
روز دوشنبه 15 اسفندماه 1401 مراسم هفته بزرگداشت حکیم نظامی شاعر و داستان سرای پارسی گوی ایرانی قرن ششم هجری قمری، به همت دانشگاه هنر اصفهان و معاونت پژوهشی و فناوری دانشگاه، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان اصفهان و انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در سالن اجتماعات دانشگاه هنر اصفهان (توحیدخانه) برگزار شد.
در آغاز این نشست که با حضور جمعی از اندیشمندان، فرهیختگان، اساتید برجسته هنر و زبان و ادب فارسی، مدیران فرهنگی استان، هنرمندان و دانشجویان برگزار شد؛ آقای دکتر علیرضا خواجه احمد عطاری، رئیس دانشگاه هنر اصفهان، ضمن خوش آمد گویی به مدعوین و حضار با اشاره به جایگاه رفیع حکیم نظامی اظهار داشت: میزبان چنین مراسمی بودن، افتخار بزرگی برای دانشگاه هنر اصفهان است. ایشان افزود: حکیم نظامی یکی از قله های بلند و بی مانند شعر و ادب فارسی و گنجینه ایی در دل تاریخ این مرز و بوم است. اثر معروف و شاهکار بی‌مانند نظامی، خمسه یا پنج گنج اوست که شامل پنج مثنوی است: 1.مخزن الاسرار2. خسرو و شیرین 3. لیلی و مجنون 4.هفت پیکر 5. اسکندرنامه. رییس دانشگاه هنر اصفهان، حکیم نظامی را شاعر اخلاق و عصمت و عفت و تقوا و حکمت خواند و به ضرورت اهتمام در پاسداشت و شناساندن ابعاد وجودی، هنری، علمی و ادبی این حکیم ایرانی تأکید کرد.
پس از آن، پیام وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی به همایش هفته بزرگداشت حکیم نظامی، توسط علی تمنایی مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان اصفهان، قرائت شد. بخشی ازمتن پیام دکتر محمدمهدی اسماعیلی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی به شرح زیر است:
(امروز برای صیانت از این میراث گرانبها نیازمند جهادی تبیینی و فرهنگی هستیم. از این رو عزم راسخ دولت هم بر بازنگری در حوزه هنرهای اصیل ایرانی و پرهیز از نگاه ویترینی و توجه به محتوا و زیر ساخت هاست. اکنون که این میراث سترگ از غرقاب طوفان زای تاریخ به دست ما رسیده، بر ماست که جایگاه شاعرانی چون حکیم نظامی را در تاریخچه غنی شعر فارسی بازخوانی و میراث غنی شعری و اندیشگی این سخنور بزرگ را در کنار آثار ارزشمند دیگر گویندگان و نویسندگان پارسی تحلیل کنیم. باید جاذبه نظامی را در حافظه جهانی همچون حافظه داخلی بیش از پیش بشناسیم و به آن ارج نهیم. معرفی شاعرانی چون حکیم نظامی از سطح نخبگانی به سطح عمومی جامعه از دیگر ضروریات است که البته صدا و سیما و سایر رسانه ها در این زمینه نقش مهمی می توانند ایفا کنند. 21 اسفندماه تنها روز برای گرامی داشت نام یک شاعر و احترام به مقام فراخناک سخنوری بزرگ نیست که فزون تر از آن، روز گرامی داشت عواطف ناب انسانی و نکوداشت اندیشه و پاسداشت جان آدمی و عظمت گوهر انسانی است. در پایان تلاش‌های سخت کوشان و دست اندرکاران دومین دوره بزرگداشت حکیم نظامی را در جای جای میهن عزیز و در خارج از مرزهای ایران اسلامی گرامی می‌دارم و بزرگ می‌شمارم.)
در ادامه دکتر سید علی اصغر میرباقری فرد، رئیس انجمن ترویج زبان و ادب فارسی و استاد گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان؛ همچنین دکتر محمود شالویی، رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی؛ و جلیل جوکار هیات علمی دانشکده صنایع دستی و مدیر گروه آموزشی هنر اسلامی دانشگاه هنر اصفهان به ایراد سخنرانی پرداختند.
رئیس انجمن ترویج زبان و ادب فارسی، بیان داشت؛ تکریم شخصیت های بزرگ علمی فرهنگی ما بسیار با اهمیت است، مخصوصا ما هرچه با شرایط پیچیده تر فرهنگی مواجه می شویم ضرورت توجه به این سرمایه های بزرگ فرهنگی بیشتر احساس می شود. وی تاکید کرد، ما برای گرفتن نتایج مطلوب از برپایی اینگونه مراسم، باید با سه گام اصولی مجموعه کار های پیوسته انجام دهیم. گام اول، با این نشست ها هم می شناسیم و هم می شناسانیم که چه شخصیت های کم مانندی داریم اما کافی نیست و حتما دو گام دیگر برداشته شود. گام دوم ببینیم چه نظام تربیتی و پویای علمی، حاکم بوده که در این سرزمین استعدادخیز ما بدون اینکه نظام های رسمی روشنی داشته باشیم در حوزه های مختلف ادب علم فلسفه عرفان، این شخصیتها پرورش پیدا می کردند و نه تنها در ایران که در کل جهان هم شناخته شده اند، باید آن نظام ها استخراج شوند و بکارگرفته شوند. گام سوم بیاندیشیم که چگونه پیام های حکیم نظامی را متناسب سازی کنیم و آنها در متن جامعه ببریم. وظیفه اساتید هنر و ادبیات این است تعالیم و مفاهیم بلند را در اختیار آحاد مردم مشتاق قرار دهند. در روزگاری که مجالس مختلف مثنوی خوانی و ... در میان عوام جامعه مرسوم شده، باید به نیاز مردم پاسخ داده شود. مردم در این زمینه تشنه اند.
رئیس انجمن ترویج زبان و ادب فارسی در ادامه با بیان جوهر شعر نظامی، به تحلیل عیارِ نقدِ سخن نظامی پرداخت. وی تصریح کرد؛ نظامی در حوزه سخن و شعر، نظریه پرداز است و دو جوهره ی اصلی شعر او حکمت و نوآوری ست. اصل حکمت، صفت الهی ست و شخص حکیم به اوصاف الهی آراسته شده و یکی از علتهای ماندگاری این قبیل شاعران، همان حکمت آنهاست. ایشان بیان کرد؛ اما در حوزه نقد ادبی برای ارزیابی هنر شاعری شاعران بر اساس الگوهای مختلف عمل میشود و اینجا با یکی از الگوهای کارآمد، تأملی بر جوهر شعر نظامی داریم.
اجزاءالگو عبارت است از : 1.ترکیبات و لغات 2.اصطلاحات 3. تلمیحات( اشاره به آیات و احادیث داستان ها افسانه ها اسطوره ها قواعد و قوانین علمی در شعر) 4.صور خیال (عناصر تصویر پردازی و بلاغت)
وی تأکید کرد؛ مشخصا این اجزاء در سخن پردازی و بسط معنایی اثرگذارند اما آنچه که هنرِ شعر را پر رونق می کند نحوه استفاده از قوه خیال است و به عنوان نمونه نظامی نسبت به خاقانی درکمیت استفاده از عناصر خیال پرداز بیشتر بهره می برد اما هنر اصلی او تنها صور خیالی نیست بلکه در نحوه استفاده از این عناصر و در لایه لایه استفاده کردن از آنها است، نظامی استفاده های چند پهلو و چند لایه دارد، اما خاقانی یک استفاده مستقیم می کند.
دکترمیرباقری، قصیده فاخر خاقانی مشهور به (قصیده ترساییه) را (وصف پیامبر) نظامی مقایسه کرد:
خاقانی گفته : (چنان استاده‌ام پیش و پس طعن که استاده است الف‌های اطعنا)
یعنی روزگار، همه طعن های عالم را نصیب من کرده و انصافا تشبیه بسیار زیبایی است. مینورسکی شرق شناسی روسی علاقه داشته به خاقانی، در شرح این قصیده ابراز داشته در مجموعه ی آثار ادبِ فارسی، بیتی وجود دارد که حاوی تشبیه بسیار زیبایی ست و بهتر از این تشبیه در شعر فارسی پیدا نمی شود.
حال ببینید نظامی چگونه گفته: (همچو الف راست به عهد و وفا اول و آخر شده بر انبیا)
یعنی پیامبر اکرم (ص) همانند الف راست قامت و وفاکننده بر عهد است و از این تشبیه به سمت صور خیالی دیگر می رود چراکه می دانیم این بیت تلمیح دارد بر حدیث نبوی که میگوید: «من پیامبر بودم (درحالیکه) حضرت آدم هنوز در وجود نیامده بود» .
پیامبراکرم(ص) از جهت نبوت، اولین و از لحاظ خلقت، آخرین انبیاء است؛ این بیان نظامی نشانگر «تشبیهات» بسیار زیبا و منحصر به فرد او است و اگر مینورسکی این بیت را می دید، در اظهار نظر خود تجدید نظر میکرد چون تشبیه نظامی با خاقانی قابل مقایسه نیست.
سخنران بعدی مراسم، آقای دکتر شالویی رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی بود. ایشان سخنرانی خود را اینگونه شروع کرد: سلام بر اصفهان و اصفهانی ها و ذوق و ذائقه آنها که پیش از همه ی ما و در بسیاری از نقاط کشور آنروز که خیلی حکیم نظامی همانند امروز در معرض نامگذاری ها نبود و چه بسیار مفاخر دیگر، مورد انتخاب آنها قرار می گرفت، اصفهان پیش قراولی کرد و یکی از مهمترین خیابان های خود را به نام این حکیم نامگذاری کرد جای تحسین از این انتخاب شایسته است و بسم الله الرحمن الرحیم.
حکیم نظامی در آغاز خمسه خود می گوید «بسم الله الرحمن الرحیم هست کلید در گنج حکیم» این بیت تلمیح دارد بر حدیث نبوی که میگوید: «کلّ امر ذی بال لم یبدأ فیه به بسم الله فهو ابتر». برای شروع هر کار، باید نام خداوند را بر زبان جاری کرد چون هر چه هست همه اوست و ما در این عالم عددی بشمار نمی رویم. بر همین اساس اشاره دارد به حکیمی که خودش است و هم گنجی که گنجنامه ی اوست و گنجینه های فراتر از آن را هم در بر میگیرد.
وی ادامه داد: برخی از شاعران ما فراتر از شعر و شاعری، به جنبه های حکمی و عرفانی اشاره داشته اند؛ از حکیم، کار عبث و بیهوده سر نمی زند. واز همین رهگذر است که حکیم، مقصد و مقصود عالی را دنبال می کند و عموم انسان ها از آن غافل اند. رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی تصریح کرد: داستان هایی که از حکمای ما به خصوص «نظامی» به دست ما رسیده است، هرکدام در درون مایه خویش، حاوی معانی و مفاهیمی بلند و عمیق اند. دکتر شالویی در بخش دیگری از سخنان خود گفت: یکی از اقدامات مهمی که «نظامی» حکیمانه در داستان سرایی های خویش انجام داده این است که اگر داستانی دارای شکل و شمایل غیرفارسی است، آنرا در قامت یک داستان ایرانی روایت نموده است. مثلا وقتی داستان لیلی و مجنون را می خوانید کاملا فکر می کنید که با شخصیت های ایرانی و پارسی روبرو هستید یا در داستان خسرو و شیرین این دو شخصیت را که از دو ملیت مختلف اند با مهارت و ذکاوت به هم نزدیک می کند که خواننده متوجه این تفاوت ها نمی شود البته همه اینها حاکی از چیره دستی او در روایت و داستان گویی است. رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی تأکید کرد: بیان حکیم نظامی از عشق و عاشقی نیز منحصر به فرد و حاوی اندیشه های رفیع معرفتی و دربردارنده ارزش های اخلاقی ست، عشقی که در کلام نظامی آمده و "مجنون" بدان متّصف است، سرشار از عفت و پاکدامنی و عصمت است. و از همین منظر عشقی که نظامی معرفی می کند، برگرفته از فطرت آدمی است و در جان آدمیان لانه کرده است. دکتر شالویی در بخش پایانی سخنان خود بیان کرد: یکی از دلایل عدم اقبال جوانان و نسل جدید به اشعار کهن ما به خصوص اشعار نظامی، حافظ، فردوسی و… دشوار بودن معنی و یا مفهوم این سروده هاست که متأسفانه ساده سازی نشده یا با ابزارهای هنری جدید ارائه نگردیده است. از اینرو ضروری است که ادبا، استادان زبان و ادب فارسی و هنرمندان ما تلاش کنند که این اشعار و اندیشه های ژرف را بازبانی ساده بیان کنند تا فهم عمومی و همگانی درباب اندیشه و شعر حکما و بزرگان ما ارتقا پیدا کند. وی افزود؛ در میان همه شاعران حکیم نظامی این ویژگی را دارد که اگر شعر و حکایاتش را بخوانید بیش از هر شاعر دیگری به او علاقه مند می شوید. امید است در سال های آتی بتوانیم در میان آثار نقاشان، شاهد آثاری مربوط به حکیم نظامی و برپایی نمایشگاه های مجلل از آنها باشیم. البته در میان آنها بودند مانند جناب استاد آقامیری که مجموعه از این آثار دارد بسیاری از تصویرپردازی های او می تواند کار نگارگری را بخصوص ساده تر کند، چون بهترین صور خیالیه را می تواند از درون آن به بیرون بکشاند.
در پایان ایشان بیان کرد؛ به هر روی دو سال است که نسبت به موضوع حکیم نظامی با جدیت بیشتری پرداخته ایم و البته ما بزرگداشت از مفاخر دیگر را هم در برنامه هامان داریم و دراردیبهشت ماه برنامه مبسوط برای فردوسی خواهیم داشت پس قدر مفاخرمان را باید ارج بنهیم و به آثارشان بپردازیم و حیف است ما شاعرانی چون نظامی و فردوسی داشته باشیم و از معارف آنها بهره چندانی نبرده باشیم.
سخنرانی آخر در خصوص نمادشناسی نجومی نگاره های هفت گنبد بهرام اثر شیخ زاده هنرمند قرن دهم بود. استاد جلیل جوکار عضو هیات علمی دانشکده صنایع دستی دانشگاه هنر اصفهان در آغاز سخنانش گفت؛ شیخ زاده شاگرد مبرّز کمال الدین بهزاد است و این نگاره ها به سال (931ه ق) توسط شیخ زاده ترسیم شده و اکنون در موزه مترو پولیتن نیویورک نگه داری میشود و نمادپردازی های او را نشانگر درک صحیح وی از متن خمسه نظامی دانست. چنانکه حکیم نظامی خود در خمسه اشاره کرده است؛ این متن دارای بواطن فراوان است و هر کس به فراخور آگاهی خویش از آن بهره می گیرد. بنابراین چون سراسر پر از رمز و اشارات است، رمزگشایی کمک می کند برای عموم مخاطبین قابل لمس تر شود. ایشان یادآور شد برای دوری از هرگونه خطا از نسخه پیراسته و آراسته نظامی پژوهِ بزرگ، مرحوم دکتر بهروز ثروتیان استفاده شد، همچنین در بخش نجوم کهن از پنج متن شاخص منجمله کتاب «التفهیم» اثر ابوریحان بیرونی مربوط به قرن پنج، دیگر رساله «روضه الامنجمین» از شهمردان بن ابی الخیر رازی، و سه متن متأخر نسبت به خمسه نظامی نیز انتخاب شد : رساله های «نقش سلیمانی» و «تشریح الافلاک» از شیخ بهایی و «نصاب الصبیان» از ابونصر فراهی سگزی.
نتایج این تحقیق به واکاوی باورهای نجومی کهن مستتر در حکایت هفت گنبد بهرام است از منظومه هفت پیکر نظامی منتج می شود و از مقابله و مقایسه متون نجومی با متن خود خمسه نظامی و نگاره های شیخ زاده نکات زیر بدست می آید:
1. جایگاه نمادین هفت در حکایت منظومه هفت پیکر
2. ارتباط نمادین هفت گنبد با افلاک سبعه و کواکب سبعه
3. انطباق و ارتباط کواکب سبعه با ایام هفته
4. انطباق و ارتباط کواکب سبعه و مزاج آنها با رنگها و طبایع آنها
5. اقلیم های هفت گانه در متون کهن چگونه تعریف شده اند و در چه حدی با متن هفت پیکر انطباق دارند
استاد جوکار در پایان ابراز کرد؛ در تمام بخشها انطباق تام مشاهده میشود و تنها چالش اصلی مربوط به اقلیم های هفت گانه میشود. نگاره ها و متن منظومه هفت گنبد بهرام با متون نجومی انطباق بالایی را دارند؛که نشان از آگاهی بالای حکیم نظامی از دانش های عصر خویش است و همچنین دانش بالای شیخ زاده و آگاهی وی، که در پشت خلق این نگاره ها بوده و تنها موردی که محل انطباق متن نظامی و متون کهن نبود، بخش اقالیم هفت گانه است.
در این بزرگداشت فرهنگی و ادبی، در لابه لای سخنرانی ها، برنامه های متنوع ادبی و هنری از جمله شعرخوانی شاعران، اجرای موسیقی سنتی، برپایی نمایشگاه آثار خمسه نگاری مربوط به قرن 9 و 10 هجری قمری، و خمسه خوانی از مخزن الاسرار نظامی نیز انجام شد.
بخش اطلاعات و ارتباطات معاونت پژوهشی و فناوری دانشگاه