دانشکده حفاظت و مرمت، دانشگاه هنر اصفهان، 12 خرداد 1404، اصفهان، ایران
در تاریخ 12خردادماه 1404 نشست تخصصی و هم¬اندیشی در خصوص «چالش احداث زیرزمین و گودبرداری در درون و مجاور مکان¬های تاریخی»، با سخنرانی 10 نفر از متخصصان، اعضای هیئت علمی و اساتید رشته¬های معماری، مرمت معماری، مرمت شهری، باستان¬شناسی، عمران، زمین¬شناسی و ژئوتکنیک برگزار گردید.
این برنامه به همت انجمن علمی مرمت و احیای بناها و بافت های تاریخی دانشگاه هنر اصفهان و با حضور قریب به 100 نفر از اساتید و دانشجویان رشته های گوناگون مرمت، معماری، باستان شناسی، کارشناسان میراث فرهنگی، دغدغه مندان و میراث دوستان و فرهنگیان در محل سالن دکتر شیرازی، در دانشکده حفاظت و مرمت دانشگاه هنر اصفهان برگزار گردید.
هدف از این نشست هم اندیشانه، حفاظت از میراث فرهنگی و تاریخی سرزمین عزیزمان ایران و ضرورت حفظ و نگهداری مکان‌ها و بافت های تاریخی، با نگاهی ویژه به عملیات چالش برانگیز احداث زیرزمین و گودبرداری در درون و مجاور بناها و مجموعه‌های تاریخی در شهر اصفهان است؛ پدیده ای که باعث نگرانیهای جدی در میان متخصصان شده است.
بیانیه ی حاضر حاصل اجماع نظر سخنرانان و شرکت¬کنندگان بر روی موضوع حساس توسعه کالبدی - فضایی و ایجاد زیرزمین، الحاق گودال باغچه، و گودبرداری در درون و مجاور ساختارها و گذر های تاریخی بوده و به عنوان یک توصیه نامه برای طراحان، تصمیم‌گیران، برنامه‌ریزان و مجریان و سرمایه گذاران پروژه‌های عمرانی، حفاظت و مرمت، نوسازی و بهسازی، گردشگری و معماری در داخل بافت‌های تاریخی و اماکن واجد ارزش پیشنهاد شده تا با رعایت اصول حفاظتی، از میراث فرهنگی کشور پاسداری گردد.
بر این باوریم که با اجرای صحیح قوانین موجود و توصیه‌های زیر، می‌توان به حفظ هویت فرهنگی و تاریخی کشور کمک کرد و نسل‌های حال و آینده را آز این گنجینه‌های ارزشمند بهره‌مند ساخت. امید که این توصیه نامه بتواند گامی هرچند کوچک در مسیر حفاظت مؤثر از میراث فرهنگی باشد.
توصیه ها شامل مفاد بیست گانه ای است که در شش زیرمجموعه زیر طبقه بندی شده اند:
الف. حقوق و قوانین میراث فرهنگی
1) طبق قانون راجع به حفظ آثار ملی مصوب 1309، اقدام به عملیات در مجاورت آثار ملی که سبب تزلزل بنیان یا تغییر صورت آنها شود ممنوع بوده و پیگیرد قانونی دارد.
2) طبق قانون مجازات اسلامی (تعزیرات)؛ ماده 558 تا 566:
ماده 558 - هر کس به تمام یا قسمتی از ابنیه، اماکن، محوطه¬ها و مجموعه¬‌های فرهنگی - تاریخی یا مذهبی که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت ‌رسیده است، یا تزئینات، ملحقات ، تأسیسات، اشیاء و لوازم و خطوط و نقوش منصوب یا موجود در اماکن مذکور، که مستقلاً نیز واجد حیثیت فرهنگی - تاریخی یا مذهبی باشد، خرابی وارد آورد، علاوه بر جبران خسارات وارده به حبس از یک الی ده سال محکوم می¬شود.
ماده 560- هر کس بدون اجازه از سازمان میراث فرهنگی کشور یا با تخلف از ضوابط مصوب و اعلام شده از سوی سازمان مذکور در حریم آثار فرهنگی - تاریخی مذکور در این ماده مبادرت به عملیات نماید که سبب تزلزل بنیان آنها شود، یا در نتیجه آن عملیات به آثار و بناهای مذکور خرابی یا لطمه وارد آید، علاوه بر رفع آثار تخلف و پرداخت خسارت وارده به حبس از یک تا سه سال محکوم می¬شود.
ماده 564- هر کس بدون اجازه سازمان میراث فرهنگی و بر¬خلاف ضوابط مصوب اعلام شده از سوی سازمان مذکور به مرمت یا تعمیر، تغییر، تجدید و توسعه ابنیه یا تزئینات اماکن فرهنگی - تاریخی ثبت شده در فهرست آثار ملی مبادرت نماید، به حبس از شش ماه تا دو سال و پرداخت خسارت وارده محکوم می¬گردد.
ب. تاریخ معماری و شهرسازی
3) شهر پدیده¬ایی نیست که از تعدادی ¬بنای منفک ساخته شده باشد، بلکه دانه¬های متعدد معماری در پیوند با یک سازمان منسجم فضایی - زیستی، در یک روند ممتد تاریخی و منظر فرهنگی شکل گرفته¬اند. در امر توسعه، پایدار حفاظت از این کلیت و انسجام و جاری¬سازی آن در زندگی امروز اجتناب¬ناپذیر است.
4) حیاط، و به¬خصوص حیاط مرکزی، یک بخش منفک، تافته جدا بافته، زمین بلااستفاده و رها شده نیست که بتوان هر تغییر و دگرگونی اساسی، مغایر با طرح، مفهوم و عملکرد در آن ایجاد کرد. حیاط پرسایه و پردیس‌گونه، قلب تپنده بناها و اماکن تاریخی اصفهان بوده است. در خانه¬سازی اصیل ایرانی ابتدا محل حیاط مشخص و طراحی شده و سپس فضاها و اتاق¬ها بر اساس آن انتظام می¬یافت. بنابراین تغییر و دگرگونی اساسی در فضای حیاط به¬ویژه احداث زیرزمین در چنین فضایی اساسا مخرب است.
5) مطالعات انجام شده روی گونه¬شناسی خانه‌های تاریخی اصفهان نشان داده که زیرزمین از مشخصه های معماری خانه¬های اصفهان نبوده و به صورت بسیار محدود و معدود وجود داشته است. در حقیقت زیرزمین، گودال باغچه، سرداب، راچینه، پاکنه، لوم و نیلاب... جزء واژگان معماری و شهرسازی مکتب اصفهان نیست.
ج. باستان¬شناسی
6) از منظر باستان¬شناسی، زمین و زمینه اصفهان از آسمان و آسمانه اگر پراهمیت¬تر نباشد، قطعا کم اهمیت‌تر نیست. چرا که بخش¬های زیادی از تاریخ تحول مدنیت شهر اصفهان را در دل خود به امانت گذاشته است. چنانچه با دقت و حساسیت با مطالعات باستان¬شناسی همراه گردد، می¬تواند کشف و آشکار و بدون آن می¬تواند محو و نابود شوند.
7) تخریب¬های متعدد لایه‌های تاریخی و باستان¬شناسی با لودر و گودبرداری و خاک‌برداری¬های شبانه در درون ساختمان¬ها و در گذرهای تاریخی، شواهد فراوانی از گذشته دور و نزدیک شهر را از بین برده و مخدوش نموده است. توسعه ناپایداری که افزایش تراکم و بهره¬وری اقتصادی کوتاه مدت را بهانه حفاری و گود برداری متعدد قرار داده و لایه¬های زیستی پنهان شهر اصفهان را که اغلب حاوی شواهد و بقایای باستان¬شناسی هستند آشفته و آثار، اشیاء، سفال و پی و پایه و باقیمانده¬های معماری پیشین را نادیده گرفته و آن را برای همیشه محو و نابود می¬سازند.
ه. سازه و زمین¬شناسی
8) اصفهان با پدیده فرونشست دست به گریبان است. دخل و تصرفات نابه¬جا در زمین و گودبرداری¬های عمیق و متعدد در جای‌جای شهر بر این بحران می¬¬افزاید. چنانچه دوران بازگشت تَر¬سالی و پرآبی اصفهان را در آینده متصور شویم، بخاطر سطح بالای آب زاینده‌رود و مادی‌ها و سفره آب زیرزمینی، اکثر زیر¬زمین¬های احداث شده با خطر آب¬گرفتگی جدی روبرو شده و اصل بنای تاریخی با تهدید مواجه خواهد شد.
9) برپایی سازه صلب در زیر بنای تاریخی ممکن است تصور شود که برای کوتاه¬مدت آن را در برابر فرونشست مقاوم سازد، ولی اکثر زیر¬زمین¬هایی که در ابنیه تاریخی اصفهان تا¬کنون احداث شده¬اند، دارای نقاط ضعف جدی هستند که در دراز¬مدت بروز خواهند کرد. در¬واقع نمی¬توان به طور کامل ساخت فضاهای زیر تراز صفر را در ساختمان¬های نوساز بافت تاریخی منتفی دانست، بلکه باید در موارد ضروری و با رعایت اصول، کلیه رفتارهای سازه کنترل و پایش گردد.
10) در بناهای تاریخی، غالباً با پی‌های سطحی مواجهیم؛ به‌ویژه پی‌های نواری که با مصالحی چون سنگ، آجر و ملات، و در موارد با اهمیت کمتر با خاک اصلاح‌شده نظیر شفته آهک، اجرا شده‌اند. در چنین شرایطی گودبرداری فرضا به عمق سه متر، باید فاصله‌ای حداقل به همان میزان سه متر از بنای مجاور داشته باشد، تا زاویه‌ی گسترش تنش در حدود 45 درجه رعایت گردد. به این ترتیب گودبرداری در زیر ساختارهای تاریخی و با فاصله¬های نزدیک به لحاظ ساختاری و ریزش خاک می¬تواند خطرآفرین باشد.
11) بحث احداث سازه نگهبان در خاک¬های رسی، مشابه خاک اصفهان نیز چالش¬بر¬انگیز است. چرا که در صورت اشباع‌ شدن خاک، و تغییرات زمین، پایداری طبیعی از بین رفته و رانش و جابجایی خاک در پشت سازه نگهبان به وقوع می‌پیوندد که برای بنای تاریخی آسیب¬رسان خواهد بود.
12) باید به ‌صراحت بیان کرد که از منظر علمی، فنی و ژئوتکنیکی، احداث زیرزمین در مجاورت سازه‌های تاریخی، اقدامی به شدت پرخطر و اساسا غیرقابل توصیه است.
و. حفاظت و مرمت
13) احداث زیرزمین و گودال¬باغچه هویت ساختاری و معماری تاریخی اثر را خدشه¬دار می¬کند. حتی اگر ضوابط طرح‌های بالادستی شهری اجازه¬ی توسعه¬ی فضایی در زیر زمین را بدهد، اصالت و یکپارچگی بنای تاریخی مخدوش می¬گردد. این¬گونه مداخلات علاوه بر آسیب¬های فراوان کالبدی و سازه¬ای، منجر به از بین رفتن شخصیت منحصربفرد مکان گشته و جعلی تاریخی را رقم می¬زند.
14) در بناهای تاریخی چه آنهایی که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و چه آنهایی که واجد ارزش محسوب شده و بعدا ثبت خواهند شد، هدف اصلی، حفاظت، نگهداری، احیاء و ساماندهی و بهره¬برداری صحیح است. اینکه با حداقل مداخله و با حفظ اصالت و یکپارچگی، حداکثر حفاظت و نگهداری انجام شود و طول عمر اثر را تدوام بخشد. ایجاد دگرگونی، مداخله¬ی حداکثری و احداث زیرزمین وسیع و عمیق اساسا اقدامی در تضاد با مبانی، اصول و اهداف حفاظت و مرمت بناهای تاریخیست.
15) طول عمر مفید ساختمان‌هایی با ساختارهای فلزی و بتنی مطابق آیین¬نامه ساختمان در مقایسه با بناهای سنتی بسیار کوتاهتر و حداکثر عمر مفید آنها 50 سال است. این در حالی است که ساختمان‌های تاریخی دارای طول عمر بسیار زیاد هستند، برای مثال یک خانه¬ی صفوی اصفهان در حال حاضر ممکن است 400 سال عمر داشته باشد و بخواهد برای سالیان متمادی حفظ شود، استفاده از چنین روش‌های جدید با طول عمر کوتاه و کم دوام که عموماً برگشت‌ناپذیرند، قابلیت مرمت و اقدامات آتی را از بین می¬برند و طول عمر بنای تاریخی را به شدت کاهش می¬دهند و با مرگ زودرس مواجه می¬کنند.
16) مرمت معماری مواجهه¬ی یک به یک با اثری تاریخی در متن کلان¬تر یک شهر تاریخی است. در شرایط کنونی با بینشی که در جامعه و سیاست¬گذاری کشور حاکم است کار احداث زیرزمین در بناهای ارزشمند ثبتی ممنوع و در کل شهر تاریخی مکروه است، یعنی بایست با کراهت انجام شود.
17) از منظر مرمت، هرگونه مداخله باید حداقلی باشد و با هدف افزایش طول عمر اثر صورت گیرد. ایجاد زیرزمین، اغلب باعث کاهش طول عمر یک بنای تاریخی و تهدیدی جدی برای آینده¬ی درازمدت آن محسوب می¬شود.
ز. مدیریت
18) مسئله‌ی اصلی، برداشت نادرست از مقوله¬ی میراث فرهنگی است و اینکه آن را سوژه¬ای صرفا در خدمت گردشگری و منافع اقتصادی بدانیم و یا اینکه رویکردی جامع الاطراف در خدمت توسعه پایدار فرهنگی داشته باشیم. این اختلال در برخی مواقع با صدور مجوزهای بی¬اساس - مانند آنچه که در ارتباط با بنای ثبتی دوره صفوی خانه مارکار شاهد آن هستیم - نقشی مخرب برای آثار داشته است.
19) متاسفانه فهم کلی از میراث فرهنگی به کالایی درآمدزا جهت عرضه با منافع کوتاه مدت تنزل یافته است. این سرمایه¬های ملی نه قابل تولید هستند و نه قابل تکثیر. میراث فرهنگی منبع دانش، فهم و درک زیست تاریخی انسان در اقلیم و جغرافیای مشخص است. ارزش خانه¬ی مارکارها علاوه بر جنبه¬های تاریخی و میراثی آن، به خرده¬اقلیم حیاط سرسبز مرکزی آن است که بخشی از اکسیژن و سلامت زندگی محله را تامین می¬کند. حفاظت و احیای این خانه¬ها برای سلامت افراد یک جامعه، حفظ محیط زیست پایدار، صرفه¬جویی در منابع تجدیدناپذیر و تامین منافع اقتصادی پایدار میراث فرهنگی دارای اهمیت است.
20) نظر مدیران و متولیان میراث و گردشگری بر این است که بناهای تاریخی بهره‌وری اقتصادی داشته باشند. با این حال حد بالای مداخله فراتر از ظرفیت و تاب آوری یک بنای تاریخی موجب نابودی اصل سرمایه ملی می¬شود. بر همین اساس دخل و تصرف¬ها اساسی در کلیه آثار و به خصوص آثار ثبت شده در فهرست آثار ملی جای سوال دارد. قطعا کسانی که در سطوح بالاتر تصمیم نهایی را لحاظ می‌کنند و مجوزها را صادر می‌کنند باید پاسخگو باشند.
جمع بندی نشست
به طورکلی شرکت‌کنندگان در این نشست تخصصی، احداث زیرزمین و گودبرداری در درون و مجاور مکان های تاریخی را در ابعاد شش گانه: قوانین و مقررات، تاریخ معماری و شهرسازی، باستان شناسی، سازه و زمین شناسی، حفاظت و مرمت و مدیریت، خطرناک، زیان بار و غیر قابل توصیه ارزیابی کردند و به مواردی مانند «خطر زیرپا گذاشتن قانون توسط برخی از مسئولین، سرمایه گذاران و مردم، صدور مجوزهای غیرقانونی تخریب و گودبرداری توسط نهادهای مربوطه به ویژه شهرداری، به وجود آمدن مشکلات و آسیب های غیرقابل بازگشت به دلیل گودبرداری در درون و مجاور بناهای تاریخی، بی توجهی به طول عمر بناهای تاریخی با احداث این زیرزمین ها، مخدوش شدن هویت شهر تاریخی اصفهان، آسیب دیدن لایه ها و بقایای باستان شناسی شهر، ایجاد مشکلات فنی و سازه ای و نیز ایجاد ناپایداری در بناهای تاریخی» تاکید کردند. همچنین در ادامه در راستای حفظ میراث تاریخی به مواردی چون «اهمیت حفظ ارزش‌های تاریخی و فرهنگی، تاکید بر حفظ اصالت آثار، جلوگیری از دخل و تصرف در ساختار و هویت بناهای تاریخی، رعایت ایمنی و پایداری سازه های تاریخی و به طور کلی غیراصولی بودن هرگونه احداث زیرزمین و گودبرداری عمیق در بناها و گذرهای تاریخی و مجاور آن» تاکید داشتند و مقرر شد نتایج این نشست به عنوان توصیه-نامه به مراجع ذیصلاح، مدیران میراث، شهرداری، معاونت فنی استانداری و تهیه کنندگان طرح های بالادست شهری ارائه گردد و همایش و نشست های علمی در این خصوص پیگیری و ادامه یابد.

انجمن علمی مرمت و احیای بناها و بافت های تاریخی
دانشگاه هنر اصفهان
16 خردادماه 1404